CHUYỆN TRẦM CẢM KHÔNG CÓ ĐÚNG SAI

CHUYỆN TRẦM CẢM KHÔNG CÓ ĐÚNG SAI

Khi phát phóng sự về nạn tự tử ở trẻ vị thành niên Việt Nam, Thời sự VTV đã khuyên bảo các thanh thiếu niên trầm cảm hãy sống có ích, đừng tự tử, kẻo thành gánh nặng tinh thần cho gia đình và xã hội. Góc nhìn của VTV thực ra khá “chính thống” và phổ biến ở Việt Nam: bố mẹ tôi cũng thường đưa ra lời bình phẩm tương tự mỗi khi một vụ thanh thiếu niên tự tử xuất hiện trên truyền hình hoặc báo chí. Ở chiều ngược lại, nhiều bạn trên Facebook của tôi cho rằng đây là một góc nhìn sai: đúng ra cần xem người trầm cảm như những bệnh nhân cần chăm sóc, thay vì như những tội đồ của gia đình và xã hội. Không thể bắt người ốm phải hành xử bình thường vì người khỏe vẫn hành xử bình thường, và không thể áp cái trách nhiệm “sống có ích” cho những người không muốn sống.

Tuy nhiên, là một người ít nhiều có kinh nghiệm thực hành trầm cảm, tôi không hào hứng chia sẻ cả cái “đúng” của bố mẹ tôi lẫn cái “đúng” của các bạn tôi trên Facebook. Dù việc xem trầm cảm là một căn bệnh sẽ khiến xã hội hành xử lịch sự hơn với tôi, bản thân quan niệm này có thể không nhân văn như chúng ta tưởng. Nếu VTV xem người trầm cảm như kẻ sai biệt về mặt đạo đức với số đông trong xã hội, thì một bác sĩ tâm thần sẽ xem người trầm cảm như kẻ sai biệt về mặt sinh lý hoặc tâm lý so với số đông. Mỉa mai thay, trong hầu hết các trường hợp, chính cái đúng này, chính cái áp lực phải hòa nhập vào số đông, đã khiến cá nhân phát sinh bệnh trầm cảm.

Từ góc nhìn của nhà phân tâm học Otto Rank, sự chán sống của người trầm cảm xuất phát từ việc họ nhận thức rằng có một khoảng cách, hoặc một sai biệt đáng kể, giữa một bên là cách sống hiện nay của họ, còn bên kia là bản năng sinh sản “tự nhiên” của giống loài hoặc đời sống “tự nhiên” của xã hội. Dù người ta rơi vào trầm cảm vì áp lực từ công việc, từ sự đổ vỡ tình cảm, hay từ cảm giác tội lỗi sau một sai lầm của cá nhân, thì trầm cảm vẫn phát sinh vì họ nhận thức rằng mình không thể thích nghi với các yếu tố bên ngoài (như cơ quan, mối quan hệ, và luân lý). Ham muốn sống của họ suy giảm vì đời sống bên ngoài gây một sức ép, hoặc đặt một món nợ quá lớn, lên đời sống bên trong của cá nhân. Như vậy, trầm cảm có bản chất là một sự sai biệt giữa đời sống của cá nhân và đời sống của tập thể.

Dù ta coi người trầm cảm như một tội đồ chưa làm tròn nghĩa vụ phụng dưỡng gia đình hay như một bệnh nhân chưa nhận đủ sự phụng dưỡng của xã hội, thì những đường nét chính của bức tranh cũng không thay đổi. Trong cả hai trường hợp, đời sống của người trầm cảm bị xem là phản “tự nhiên”, thiếu thích nghi với tập thể, và ham muốn sống của anh ta suy giảm vì điều đó. Nếu người trẩm cảm tự sát, anh ta xong chuyện và tập thể buồn rầu vì thua lỗ; nếu người trầm cảm không tự sát, anh ta buồn rầu vì phải tiếp tục trả nợ tập thể trong tương lai. Việc tự tử, việc trả nợ, việc xem người trầm cảm như tội đồ và việc xem người trầm cảm như bệnh nhân vốn không tự nó là đúng hoặc sai; đúng sai tùy vào việc người quan sát là ai, thuộc vùng văn hóa nào, và có lợi ích gì trong câu truyện này. Trọng tâm cần thảo luận không phải là ai đúng ai sai; mà là có bao nhiêu giải pháp song song để đời sống bên trong của cá nhân hòa nhịp với đời sống bên ngoài, và đâu là cái được-mất, cùng khoảng tự do còn sót lại của cá nhân, trong từng giải pháp đó.

Về việc này, tôi chỉ muốn nói rằng trong chính cái khoảnh khắc mà người trầm cảm tự coi mình là tội đồ cần chuộc tội, bệnh nhân cần chữa lành, hay nạn nhân cần cứu trợ; anh ta đã thụ động chấp nhận cái chuẩn “bình thường” của ngoại cảnh, và đánh mất một phần chủ quyền quan trọng trong đời sống tinh thần của anh ta. Nếu cần hòa nhịp với ngoại cảnh, anh ta nên thụ động chấp nhận mọi nhịp điệu mà ngoại cảnh áp đặt, hay nên dẫn dắt ngoại cảnh vào một nhịp điệu phù hợp nhất với mình? Đây là câu hỏi mà mọi người trầm cảm cần đặt ra khi chơi màn ứng tấu của đời mình; và cũng là lý do khiến tôi không muốn chấp nhận cái tư cách bệnh nhân, hoặc nạn nhân, mà quan niệm mới du nhập đang áp lên người trầm cảm.

Đọc tiếp bài viết của tác giả Nguyễn Vũ Hiệp tại đây: https://b.link/vtv-vs-tram-cam